Astrolojik çerçevede Ay’ın karanlık yüzüne karşılık gelen Lilith, mitolojide "Kara Tanrıça Lilith" olarak bilinir. Bazı kaynaklara göre Lilith'in belden yukarısı insan, belden aşağısı ise yılan kuyruklu veya keçi gibi kıllı, çirkin bacaklıdır.

Bazı kaynaklar ise onu kanatları ve pençeleri olan bir baykuş olarak tasvir eder. Genellikle başında "Ay" şeklinde bir taç taşıyan Lilith uzun siyah saçları olan güzel ve şuh bir kadın olarak tanımlanır.

Tarihsel süreçte Lilith sembolizmi "İlksel Ana Tanrıça Tiamat" (1) dan, Sümer medeniyetinde "Göklerin Kraliçesi İnanna" ya kadar uzanır. Sümer'de Lilith, Tanrıça İnanna'nın sol eli olarak görülür ve görevi tanrıçanın tapınağında düzenlenen tantrik ritüellere erkekleri hazırlamaktır.

Sümer ve Babil mitolojisinde Lilith bebekleri kaçırıp yiyen, yeni doğum yapan lohusa kadınlara dadanan "Lamuşta" adlı ifritle ilişkilendirilir. Aynı zamanda şehvet düşkünlüğüyle Tanrıça İnanna-İştar'a benzetilir. Yalnız yatan erkekleri erotik düşlerle baştan çıkarıp güçten düşürür, aynalara fazla düşkün olan kadınları da kötülüğün safına çeker.

Yunan mitolojisinde Lilith sembolü, Zeus'un sevdiği kadın Libya Kraliçesi "Lamia" ile ilişkilendirilir (2) Türk Mitolojisinde ise "Al Karısı" veya "Albastı" olarak adlandırılan ve yeraltı dünyasının karanlık eylemleri ile bilinen olumsuz dişi figürlere karşılık gelir. Bir toplumdan diğerine intikal eden bu olumsuz dişi figürlerin İslamiyet'teki karşılığı ise "Ümmü Sıbyan" dır.

Mezopotamya (Eski Sümer) mitolojisinde Lilith adı, rüzgar ve fırtına anlamına gelen "Lil" kökünden türetilmiştir. Anaerkil düzende "Fırtına Tanrıçası" olarak saygı gören Lilith sonradan olumsuz sıfatlar yüklenmiştir. Sümer kültüründen Babil ve Asur kültürüne "Lilitu" olarak geçmiştir. Anlamı "dişi şeytan" veya "rüzgar hayaleti" dir.

Lilith'in kelime kökeninin Sümerce olduğu ve buradan diğer Semitik dillere geçtiği düşünülmektedir zaten Semitik dillerdeki karşılığı birbirine çok yakındır. Babil dilinde Lilitu, Asur dilinde Lilatu, İbrani dilinde Layla, Arap dilinde Leyla, Habeş dilinde Lelit, Arami dilinde Leyla, Süryani dilinde Leyla olarak geçer. Leyla sözcüğünün anlamı geceye ait olduğundan "Gece Hayaleti" gibi bir sıfat alır.

Yazılı Dünya Tarihinde Lilith'in ilk geçtiği metin "Gılgamış Destanı" dır. Lilith bu destanda ağacın gövdesine sarılı yılandır...

"Bu zamanlarda bir ağaç, tek bir ağaç, bir Huluppu ağacı ,

Fırat’ın kıyılarında kök saldı.

Ağaç Fırat’ın sularıyla beslendi.

Güney rüzgârları eserek köklerini çekiştirdi.

Ve savurdu yine dallarını.

Ta ki Fırat’ın suları onu uzaklara götürene dek…

Bu ağacı Uruk’a götüreceğim,

Bu ağacı kutsal bahçeme dikeceğim.

Kendi elleriyle ilgilendi İnanna ağaç ile ayaklarıyla toprağı ağacın etrafına bastırdı.

Kendi kendine konuştu:

Ne kadar sürecek, üzerinde oturabileceğim parlayan bir tahta sahip olmam?

Ne kadar sürecek, üzerinde yatabileceğim parıldayan bir yatağa sahip olmam?

O zaman evcilleşmeyen bir yılan, 

Yuvasını Huluppu ağacının köklerine kurdu.

Ağacın dallarında Anzû-Kuş kuluçkaya yattı.

Ve gövdesinde karanlık bakire Lilith evini inşa etti…

Gılgamış eğitilemeyen yılanı öldürdü.

 Anzu-Kuş yavrularıyla dağlara uçtu.

Ve Lilith evini yıkarak vahşi, ıssız yerlere kaçtı.

O zaman Gılgamış Huluppu ağacının köklerini gevşetti" (3)

Gılgamış Destanında ağaca sarılı yılan daha sonra Tekvin'de Havva'yı kandırıp elmayı yediren yılan olarak karşımıza çıkar. Hatta bu kadarla da kalmayıp Tevrat ve İncil'de deniz canavarı "Leviathan"a dönüştürülür (4)

Kabala, Talmud, Tevrat gibi dini ve epik metinlerde de Lilith hakkında oldukça fazla efsane ve öykü bulunur. Bunlar içinde en yaygın olanı ve olumsuz etkileri günümüze kadar uzanan Yahudi-Hıristiyan dini inanışına özgü Lilith anlayışıdır.

Musevi inancına göre Lilith, Âdem’in ilk karısıdır ve Âdem’le birlikte kilden yaratıldığından onunla eşit olduğu görüşündedir. Bu nedenle Lilith, Âdem’e itaat etmeyi kabul etmez. Ademe tabi olmaya karşı çıkınca da cennetten kovulur. Lanetlenerek bir ömür boyu sürgüne mahkum edilir.

Cennette tek başına kalan Âdem çok sıkılır ve eşini geri vermesi için tanrıya yalvarır (5) Tanrı sürgündeki Lilith’e üç melek göndererek geri dön çağrısı yapar. Lilith bu çağrıyı kabul etmeyince elçi melekler "günde yüz çocuğunu öldürürüz" tehdidinde bulunur ve Lilith, Adem'e geri dönmeyince çocuklarını öldürürler.

Duyduğu derin acı nedeniyle karanlıklara karışan Lilith şeytanla birleşerek günde yüz çocuk doğurur ve hızla yeryüzünde kötülüklerin yayılmasını sağlar (6) Bundan böyle âdemoğullarından doğacak her çocuğu öldürmeye yemin eder.

Yoğun öfkesini hamile ve lohusa kadınlar ile yeni doğan bebeklere yöneltir. Ebeleri aldatarak bebekleri zehirler. Böylece kötü şöhretine "bebek yiyici" ve "bebek katili" sıfatları da eklenir.

Günümüzde bebeklere nazarlık ve muska takılmasının tarihçesi Lilith kültüne kadar uzanır. Musevi dininde erkek çocukların doğduktan sekiz gün sonra sünnet edilmesinde de gene bu kültün izi vardır. Zira Lilith her doğan erkek çocuğun ilk sekiz gün içinde, kız çocuğun ise yirmi gün içinde canını alacağına yemin eder.

Aslında Lilith'in kendisine karşı gerçekleştirilen kıyıma aynı yıkıcılıkla karşılık vermesi en başta kendisine zarar verir. Bu trajik davranış onu kurban psikolojisine hapseder. Asıl saldırganlık erkeklerden geldiği halde erkeklerin işlediği suç Lilith'in üstüne yıkılır. Kötü namı alır yürür...

Diğer yandan Tanrı, Âdem’in yalnızlığını gidermek için kaburga kemiğinden Havva’yı yaratır. Erkeğin kaburga kemiğinden doğan Havva, Âdem’e tabii olur. Lilith gibi asi değildir, uysaldır. Daha doğrusu ataerkil kültürün ısmarlama bir ürünüdür. Her türlü acı ve çile çekmeye müstahaktır... (7)  

Böylece dişi varlık kendi içinde ikiye bölünerek erkeğe tabi olan uysal yanı "aydınlık ay", erkeğe tabii olmayan asi yanı ise "karanlık ay" olarak sembolizmde yerini alır.

Lilith sembolizminin günümüzde taşıdığı önem ve anlam; ataerkil düzenin hakimiyet kurması sonucu tüm olumlu özellikleri ters yüz edilen Lilith, kökenini gece ve havadan aldığından karanlık bir dişi ruh olarak görülür. Dolayısıyla yeryüzündeki kuraklık, kısırlık, şehvet, savaş, hastalık, musibet, ölüm gibi olumsuz özelliklerin temsilcisi haline getirilir.

Erkek egemen bakış açısıyla yeniden şekillendirilen Lilith, Tanrıça İnanna'nın sadece karanlık yanı ile özdeşleştirilir. Tek tanrılı dinler onu "günah keçisi" ilan edince Lilith insanlık tarihinde hızla düşüşe geçer. Daha da fenası tahrip edilen Lilith sembolizmi tüm kadınlara yansıtılır.

Asırlar boyunca kadınlar fahişe, cadı, şirret, vampir, yılan, dişi şeytan, gece canavarı, kara ay gibi aşağılayıcı sıfatlara maruz kalır. Ortaçağ Avrupa’sında günahkâr, cinlere karışmış, büyücü, şeytanın ta kendisi diye suçlanan pek çok kadın diri diri ateşe atılıp yakılır veya boynuna taş bağlanarak derin sulara atılır...   

Musevi dini ve ondan büyük ölçüde etkilen diğer dinlerin de katkısıyla kadın erkeğin eşiti olarak değil onun bir uzantısı olarak görülür. Tehlikeli yaratık damgası yiyerek yılan ve şeytanla bir tutulur (8)

Cennetten kovulmanın müsebbibi olarak bile kadın gösterilir. Kadın cin ve şeytan taifesinin anası, erkeği kötülüklere sürükleyen büyük günahkardır. Böyle buyurur gökten indiği söylenen kutsal kitaplar...

Çağlar boyunca bilinçaltımızda her türlü kötülüğün ana kaynağı olarak tortu bırakan “Lilith kültü” nü günümüzde daha modern bir anlayışla yeni baştan değerlendiren görüşler de vardır.

Kadınların sürekli aşağılandığı ve katledildiği ve de bu yıkıcı eylemin fütursuzca normalleştirilmeye çalışıldığı toplumlarda açıkçası buna "dur" diyecek bir adalet anlayışına çok ihtiyaç vardır. Lilith sembolizmi cinsiyet eşitsizliğine, baskıcı sevgi anlayışına, keyfi tavırlara karşı çıkar.

Kendi başına buyruk, zaptı rap altına girmeyi kabul etmeyen, erkek egemenliğini reddeden, eşitlik mücadelesi veren Lilith özellikle kadın hakları savunucuları tarafından “Feministlerin Atası” olarak baş tacı edilir.

Lilith gerek güçlü, bağımsız kadın karakteriyle gerekse erkek tahakkümüne meydan okuyan cesur tavrıyla edebiyat ve sanata da konu olmuştur. Rönesans çağı tasvirlerinde Lilith kızıl saçlı ve yılanlı güzel bir kadın olarak karşımıza çıkar.

Günümüzde yeniden yükselişe geçen Lilith sembolizmi kadın-erkek eşitliğini savunan, bağımsız birey olma mücadelesi veren güçlü kadınların "ikon"udur artık.  

Dipnot;

(1) Korkunç bir güce sahip Tanrıça Tiamat şeytan çocuklarından kurduğu orduyla kozmosu yok etmek ve kaosu geri getirmek ister. Kozmik savaş başlatan Tanrıça Tiamat antik döneme ait kabartmalarda kartal kafalı, kanatlı, pençeli bir deniz yılanı olarak tasvir edilir.

(2) Zeus'un karısı Hera kocasını kıskanınca Lamia'nın çocuklarını elinden alır. Bu acıya dayanamayan Lamia kötü bir ruha dönüşür. Aslında Yunan mitolojisi ağırlıklı olarak Sümer mitolojisinin bir kopyası gibidir.  

(3) Vera Zingsem -  Lilith

(4)Antik Yakındoğu mitolojisinde "Yılan" sembolü, sihirli güçler ve büyüyle ilişkili tüm pagan tanrı, tanrıça ve şeytanı temsil eder. Ayrıca Anadolu kültüründe Lilith özelliği taşıyan bir başka kadın figürü de "Şahmeran" dır. Belden yukarısı güzel bir kadın, belden aşağısı ise yılan olan Şahmeran, Mezopotamya masal ve hikayelerinde hiç yaşlanmayan ve ölünce ruhunun kızına geçtiğine inanılan doğaüstü bir varlıktır.

(5) Bu konuda farklı yorumlar da bulunmaktadır. Başlangıçta Adem çift cinsiyetli (androjen)dir. Tanrı yarattığı bu çift cinsiyetli varlığı sonradan ikiye böler ve Cennete (Eden) bırakır ardından aynı malzemeden yarattığı erkeği kadına üstün kılar ve kıyamet ondan kopar...

(6) Rivayete göre Lilith'den doğan çocuklara "Lilim" adı verilir.

(7) Tek tanrılı dinler kadının her ay adet görmesi, doğum yapması,lohusalık sıkıntıları gibi biyolojik özelliklerini ilk günahın tezahürleri olarak gördüğünden kadınları pis ve eksik sayarak toplumsal hayatın dışına itmiştir. Günümüzde kadın cinayetlerinin artışında tüm dinlerin erkeklerin bu yıkıcı eylemini hoş görmesi ve erkeklere arka çıkması büyük rol oynamaktadır. 

(8) En güçlü metaforlardan biri olan Yılan ölümle ilişkilendirildiğinde şeytanla, yaşamla ilişkilendirildiğinde ise cinsellikle bağlantılandırılır. Lilith'le ilgili anlatımlarda bu iki özellik de fazlasıyla ön plana çıkarılır.

Kaynakça;

1) Nazan Öngiden - Yıldızlardaki Malzemedir Harcımızda Var Olan

2) M.Kelley Hunter- Kara Tanrıça Lilith

3) Aynur Çınar - Lilith: Yahudi Mitolojisinde Ana Tanrıçanın düşüşü ve Şeytana Dönüşüm Serüveni

4) Wikipedia- Leviatan

5) Alina Reyes - Lilith