Gökyüzünde belirli şekiller oluşturan sabit yıldız kümelerine takımyıldız adı verilir. En eski çağlardan beri gökyüzü kaşifleri gözlemlerini hayal güçleri ile besleyerek yıldızları adlandırıp kümeleştirmiştir.

Mitolojik kahramanlar, hayvanlar ve nesnelerle tanımlanan takımyıldızlara Hint, Sümer, Babil, Eski Mısır ve Asurlular kendi kültürlerine özgü adlar vermiştir. Kültürden kültüre aktarılan bu bilgiler Yunanlılar tarafından derlenmiştir (1)

Bir ad altında kümelenen sabit yıldızlar aslında birbirine çok yakın mesafede olmayıp aralarında büyük boşluklar barındırır. Çağlar boyunca sabit yıldızlar denizciler tarafından yön belirlemede kullanılmıştır.

Ptolemaios (Batlamyus) Almagest kataloğunda 48 takımyıldız listelemiştir. 17.yüzyılda Bayer ve Hevelius, 18.yüzyılda Lalande ve La Caille bu listeye ilaveler yaparak yeniden düzenlemişlerdir (2)

19.yüzyıl sonunda 108 takımyıldız kaydedilmiş olup bu konuda tam bir uzlaşma sağlanamamıştır. Genellikle Kuzey Yarımkürede yer alan yıldızlar daha erken adlandırılırken, Güney yarımkürede bulunan yıldızlar daha geç gözlemlendiğinden yakın zamanda belirlenebilmiştir.

20 yüzyıla gelindiğinde takımyıldızlar, Uluslararası Astronomlar Birliği (IAU) tarafından farklı kültürlerde yüklendikleri farklı anlamlardan bağımsız olarak evrensel ölçekte geçerli standartlara göre yeniden şekillendirilmiştir.

IAU 1930 yılında gökyüzünü 88 bölgeye ayırmıştır. 44 tanesi Kuzey Yarımkürede, 44 tanesi de Güney Yarımkürede toplanan takımyıldızlar konumlandıkları gökyüzü bölgesine göre adlandırılmıştır.

IAU üç harften oluşan bir kod sistemi ile birlikte, Bayer'in parlaklık (Magnitude) sistemine göre yıldızları en parlak olanından daha sönük olanına doğru Yunan alfabesinin ilk harfi alfa ile başlayıp, beta ve sıradaki harfe göre tanımlamıştır. Harflerin yetmediği yerde rakamlar verilerek sırlanmıştır (3)

Ayrıca Flamsteed'in sisteminde olduğu gibi yıldızları sağ açıklık değerlerine göre numaralandırmıştır. Ancak yerküre ekseninin devinimi sağ açıklık değerlerini  etkilediğinden bu saptama gökyüzünün güncel durumu ile örtüşmemektedir (4)

Yıldızların parlaklığını ölçmek için kadir (magnitude) değer sistemi kullanılır. Bu sisteme göre yıldızların parlaklığı iki şekilde saptanır;

1) Görünen parlaklık (Apperent Magnetude): yeryüzünden bakıldığında yıldızın görülen parlaklığıdır. Görünen parlaklık yıldızın yeryüzüne yakınlığı ve kendi ışıma gücü ile ilişkilidir. Yıldızların mesafesi değiştikçe görünür parlaklığı da değişir.

2) Mutlak parlaklık (Absolute Magnetude): bir yıldızın gerçek parlaklılığını ölçmek için kullanılan sistemdir. Bu sisteme göre bir yıldızın mutlak parlaklığının saptanabilmesi için 32.616 ışık yılı uzaklıkta bulunması gerekir. Örneğin Güneşin görünen parlaklığı -26 kadirken, mutlak parlaklığı 4,7 kadirdir.

Yıldızların kadir sistemi üzerinde çalışan ilk kişi Batlamyus'tur (MS.2) En parlak yıldızları 1.dereceden sınıflandırmış ve çıplak gözle görme sınırını 6 derece olarak belirlemiştir. Bir insanın gökyüzündeki yıldızları çıplak gözle görme sınırı ortalama 6 derecedir (5)

Sonraki dönemlerde bazı yıldızların 1.dereceden daha parlak olduğu saptanınca sıfır ve -1 kadir sistemi kabul edilmiştir. Örneğin gökyüzündeki en parlak yıldız olan Sirius -1,42 kadrindedir.

Yeryüzünden gözlemlendiğinde bu takımyıldızlardan ancak 40 tanesi görüş alanımız içinde kalır. Takımyıldızların en iyi gözlemlendiği bölge Ekvator bölgesidir. Ekvatordan uzaklaşıp kutuplara doğru yaklaştıkça gök küre daraldığından bazı yıldızlar hiç görülmez.

Kuzey ve Güney yarımkürelerde farklı takımyıldızları gözlemlediğimiz gibi aynı zamanda mevsimlere göre de farklı yıldızları gözlemleriz.

Kış Takımyıldızları: Orion (Avcı) Takımyıldızı, Büyük Köpek (Canis Majör) Takımyıldızı, İkizler (Gemini) Takımyıldızı ve Arabacı (Auriga) Takımyıldızıdır.

Bu takımyıldızlar bünyesinde hem çok parlak yıldızları barındırdığından hem de gök ekvatorunun üzerinde bulunduğundan yerküreden rahatça izlenir. Kış üçgeni Sirius, Procyon ve Betelgeuse arasında oluşur.

İlkbahar Takımyıldızları: Büyük Ayı (Ursa Majör) Takımyıldızı, Aslan (Leo) Takımyıldızı, Çoban (Boötes) Takımyıldızı, Başak (Virgo) Takımyıldızı yer alır.

Başak takımyıldızının en parlak yıldızı Spica, Aslan (Leo) takımyıldızındaki Denebola ve Çoban(Boötes) takımyıldızındaki Arcturus ile bir araya geldiğinde gökyüzünde Bahar üçgeni (spring triangle) oluşturur. 

Yaz Takımyıldızları: Çalgı (Lyrae) Takımyıldızı ki en parlak yıldızı Vega'dır. Kuğu (Cynus) Takımyıldızı ve en parlak yıldızı Denebe'dir, Kartal (Aquila) Takımyıldızı  ve onun da en parlak yıldızı Altair'dir. Bu üç ayrı takımyıldızın en parlak üç yıldızı gökyüzünde yaz üçgenini oluşturur. Bu üç yıldız 1.kadirdendir.

Sonbahar Takımyıldızları: Kanatlı At (Pegasus), Boğa (Taurus) ve Kraliçe (Cassiopeia) Takımyıldızları yer alır.

Takımyıldızlar geceleri doğudan doğup batıdan batarlar. Bu kaidenin dışında kalan istisnalar da vardır. Kutup noktasına yakın olan takımyıldızlardan Büyük Ayı, Küçük Ayı ve Kral (Cepheus) takımyıldızları hiç bir zaman ufuk çizgisinin altına inmezler. Onlar "Batmayan Yıldızlar"dır.

Eski Mısır'da firavunlar öldüklerinde kuzey göğüne yükseleceklerine ve kuzey yıldızlarından biri haline gelerek ölümsüzlüğe erişeceklerine inanırlardı. Bu ilahi yolculukta yollarını şaşırmamaları için piramitlerin kuzey-güney eksenine göre inşa ederlerdi.

"Çünkü Mısır'da ölünmez göğe çıkılırdı..." (6)

Dipnot:

(1) Takımyıldızlarının adlandırılması Babil mitolojisine kadar uzanır. Genellikle Yunan ve Roma mitolojindeki kahramanların adları verilen takımyıldızlara son zamanlarda keşif yapan kişinin adları verilmektir. Bayer ya da Lacailla ailesi gibi...

(2) Bayer yaptığı bu düzenlemeyi Uranometria adlı eserinde belirtmiştir.

(3) Yıldızların parlaklıkları tam olarak ölçülemediğinden bu sıralama her zaman doğru adlandırılamamıştır. Bazı yıldızların parlaklığı değişkenlik göstermektedir. Örneğin Büyük Ayı takımyıldızındaki 5.yıldız epilson, ilk alfa yıldızından daha parlaktır.

(4) John Flamsteed düzenlediği kataloğunda takımyıldızları Yunan harfleri yerine sayılarla tanımlamıştır. Flamsteed'in "Historia Coelestis Britannica" adlı katalogu bu sayı sistemine göre düzenlenmiştir.

(5) Kadir sistemi sadece yıldızlar için değil gezegenler içinde kullanılır.

(6) Albert Champdor- Mısır'ın Ölüler Kitabı

Kaynakça;

1) Mustafa Pultar - Yıldız Adları Sözlüğü

2) https://akademiksunum.com. - Takımyıldızlar

3) www.astronomievi.com. Takımyıldız Nedir? En bilinen Takımyıldız isimleri nedir?

4)Wikipedia - Takımyıldızlar

5) https://amatörastronomi.com - Yıldızların Parlaklıkları

6) bilsenbesergil.blogspot.com -  88 Takımyıldız(88 constellations)